Wax badan ka-ogow Kansarka jadiinka ama hunguriga ku dhaca.

---

Waxaan jeclaystay maanta in aan ka hadlo xanuun aad u dhib badan una badan dadkeena soomaalida ah, khaas ahaan dadka daga gobollada dhexe, sababaha uu ugu badan yahayne aanan weli la diraasaynin.

Qoraal soo baxay sanadkii 2008-aad waxaa lagu sheegay in ay 415 qof oo iskugu jira rag iyo dumar ugu geeriyoodeen xanuunkaan sanadkaas kaliya, waana inta la ogyahay kaliya.

Waa xanuun ay aad u yaqaanaan takhaatiirta ka howlgasha isbitaallada wadanka ku yaalla, khaas ahaan kuwa ka howl gala gobollad dhexe.

Xanuunkaan waa Kansarka ku dhaca hunguri mareenka waxa afka qalaad lagu yiraahdo "Eosophageal Cancer".

Xanuunka wuxuu ku bilowdaa buro yar oo ka soo baxdo jidiinka (hunguri-mareenka), taasoo mar marka ka dambaysa weynaata illaa ay xirto marinka hunguriga.

Waxayna badanaa ku dhacdaa qeybta hoose ee jidiinka inkastoo xaaldaha soomaalida lagu arkay ay u badan tahay qeybaha kore iyo dhexe, sababtane lama garanayo.

Qofka xanuunkaan qabo wuxuu badanaa isbitaalka yimaadaa, markii wax liqidda ciriiri ku noqotoo taasoo ah xaalad culus.

Marka ugu horayso qofka wuxuu ka istaaagaa cunnada adag sida hilibka iyo wixii la mid ah, kadibne tartiib ayuu u joojiyaa cunnada illaa uu marka dambe dareeraha inuu cabo ay dhib ku noqoto.

Claamadaha kale oo la socdo waxaa ka mid ah, qofka oo miisaankiisa si xad dhaaf ah u dhaco, culeys xabadka ah iyo qofac ama xabeeb codka yeesho.

Waxaa habboon in isla markaa isku aragto in cunnada ku dhibayso ama cadaadis xaga hunguri mareenka ka dareento in aad takhtar si dhakhso ah ula xiriirto, waa la ogaan karaa xanuunkaan, waana lagu baari karaa dalka isbitaalladiisa kala duwan.

Xanuunkaan kama mid ahan xanuunada joogtada loo baaro sababtane waa aqoon aan loo lahayn dadka uu ku badan yahay calamadaha khatarta ah ee lagu garto.

Tusaale ahaan qofkii aad sigaar u cabo waa in sanbabadiisa la baaro si joogto ah, si looga hortago xanuunkaas, laakiin xanuunka kansarka jidiinka, sidaas oo kale maahan.

Takhaatiir la xiriiriso xanuunkaan waxa kulul oo la cabbo way jiraan sida shaaha oo kale, laakiin maahan shey si cilmi ah loo baaray oo wax lagu dhisi karo.

Kansarrada ku dhaco jidiinka laba nooc ayay u badan yihiin, kan 1-aad waxaa la yiraahdaa "Adenocarcinoma", kan 2-aadne "Squamous cell carcinoma".

Nooca labaad ayaa ugu badan xanuunkaan, wuxuuna badanaa ku dhacaa jidiinka qeybtiise dhexe.

Way jiraan noocyo kale oo kaankarro dhif ah oo ku dhaco jidiinka.

Waxyaabaha loo malayn karo in kansarkaan ka qeyb qaataan waxaa ka mid ah wax kasta oo dhaawac gaarsiin kara jidiinka sida cabidda khamriga, laab jeexa joogtada ah, cabidda waxyaalaha kulkulul sida shaaha, cunidda fruutiska iyo cagaarka oo la yarasto, gaas calooleedka, sigaarka iyo raajo isi saaridda feeraha oo la joogteeyo.

Haddii aan ka soo qaadno, khataradaas kor ku xusan inay si dhab ah uga qeyb qaataan kansarkaan, waxaan ognahay in soomaalida ay la yimaadaanaa qaar ka mid ah khatarradaas.

Xanuunkaan waa xanuun u baahan diraaso qoto dheer ah iyo dabal gal waxyaabaha u keenay dadkaan u geeriyooday xanuunkaan ama ka bogsaday, sababta uu ugu badan yahay meelo gooni ah oo ka mida wadanka, ma dhici kartaa in xiriir la leeyahay dhaxal iyo genes-ka?

Su'aalo badan ayaa u baahan jawaabo, tusaale ahaan tirada aan kor ku soo xusay oo ahayd 415-ta qof ee xanuunkaan laga helay sanadkii 2008-da waxay ahaayeen dad isbitaal u tagay qalliin "Surgery", daaweyn kiimiko "Chemotherapy" ama daaweyn shucaac "Radiotherapy".

Waxaa hubaal ah tiro intaa ka badan inuu xanuunuka ku dilay meelo fogfog oo aysan awood u helin in ay isbitaal ku soo gaaraan, waxaa intaa sii dheer, xanuunkaan qalliin kaliya waxba kama taro markii qofka uu gaaro heer uusan waxna laqi karin, wuxuu u baahan kiimiko ama shucaac in lagu daaweeyo, labaasne lagama helo wadanka oo waa in aad dibadda u aado.

Sidaa daraadeed, dadka u dhinto aad ayay u badan yihiin, waxaan lagu qiyaasi karaa inkastoo tiro sax ah aanan la heynin inuu noqon karo xanuunka 3-aad ee kansarrada ku dhaco dadka soomaalida, waxaana ka horrayn karo ayaa la is leeyahay, kansarrada ku dhaca dumarka noocyadooda kala duwan, kansarrada la xiriira dhiigga noocyadiisa kale duwan sida liyuukiimiyada iyo liimfoomada.

Fadlan iska ilaali astaamahaas kor ku xusan si aad uga fogaato xanuunkaan, haddii shaki yar aad dareento ama aad isleedahay halis ayaa ugu jiri kartaa la xiriir takhtar sida ugu dhakhsiyaha badan.

Inta aan ka arkay xanuunkaan, dad dhif ah ayaa xanuunkaan dibadda la soo gaaro, inta badanne wadanka ayay ku geeriyoodaan, waana xanuun rajadiisa aad u xun tahay, waxaa lagu qiyaasaa 4% boqolkiiba in ay noolaadaan 5 sano oo dheeraad ah waa haddii qalliin lagu sameeyo qofka qaba xanuunkaan kaansarka jidiinka.

Waxaan jeclaan lahaa, in ra'yigiina ka dhiibataan xanuunkaan, haddii aad tahay takhtar xanuunadaan horay u soo daaweeyay ama la soo kulmay ama aad tahay qof la xanuunsan xanuunkaan ama ku waay qof qaraabo ama qoys ah.
FG: XUQUUQDA QORAALKAAN WAXAA ISKA LEH SOMALI-DOCTORS
WWW.somdoc.com

Dhirta dawada leh (Geedo-karis) ma saxbaa in la isku daweyn karo, halkaan ku dhufo.

---

Waxaan qoraalka idiinka soo gubiyay  Buugg uu qoray nin Somali ah oo la  qoray 1984, waxuu u shaqayn jira  AKADEEMIYADDA CILMIGA IYO FANKA   ee dowladdii hore ee Somali. 
bal  aan is waydiino wax yaala Somaliddu  dawada u isticmaalan, sidda waxa caloosha lagu bixiyo, bahalka qaniinka,kabida qof jabay, baanashada umusha iyo waxa lagu daryeelo, dhiig joojin maxay u isticmaali kareen qaas ahaan dhalmadda, ilko toosin (sida cadayga)
Suaal Muhiim: hadii ay reer galbeedka,Asianka, iyo Arabta naga ii biyaan waxalaha dawadda maxay Somali wax u Qooshi wayday iyanna  

Carmo:

  
waa geed mira yar yar oo la cuni karo leh,oo kuwa bunka u eg,kalka ay geedka ku yaaliin,inta ay bislaan miruhi oo cagaar ka yihiin baa biyo lagu kari yaa,ka dib waa laga miraa,oo la qaboojiyaa inta dacar fal ahaan loo cabin,caleenta carmadda waa la qaliyaa,oo la tumaa, kadib dabqaad dhuxul ah baa lagu shubaa caleentiisa la budeeyay, sida luubaanta,qofka hargabka iyo xumadda haysa ayaa hoosta loo galiyaa dabqaadkii oo caleentii carmadda qaceedii ka dulluumayo,sida fooxa,buste baa la huwiyaa qofka, si uumigu udgoon ee carmadda u diiriyo oogadda qofka. 

Dacarta:

xaskusha bay u eg tahay araga guud,dhulka bannaan iyo balliyadda bay ka baxdaa,aalaaba,caleemo  ballaaran oo buruq iyo dhacaan casi ka buuxa buu leeyahay geedkaas, laf iyo mayrax toona ma leh,marka ay gahayrto laantu hoos ayay laantu hoos bay u godantaa,way engegtaa ka dibna geedka ka godaa,Ubax kali ah oo labo mitir dherer le eg ayaa baa kor uga dhex baxa caleenta dacarta,sida hooto waran, 
ereyga dacar micnihiisu waa calool xanuun, qaras,kharaar, dheecaanka dacarta aad buu qaraar yahay,sidaas la adligeedbaa geedka loogu bixiyaya dacar, 
caleenteeda qalalan dadka duumadda qaba ayaa lagu uumiyaa,waa la tumaa oo budda laga dhigaa,markaas baa biyo lagu daraa oo la miiro, la cabsiiyaa qofka qarasbixinta u baahan,
dacarta waxaa kale oo laga sameeyaa sunta dugaaga lagu laayo, dhecaanka dacarta oo aan biyo lagu barxin baa loo mariyaa hilibka lagu dagayo dugaga.

Galool:

waa geed dheer oo ka baxa dhulka sare iyo godbaha mulaaxa laamaha aan weli gahayrin baa la ruugsiiyaa qofka la dacar falayo,dhacaanka mulaaxa oo macaan dhanaan xigeen ah waa la liqaa,caana geel ama ari ama fuud baan la cabbaa goortu ay caloosho socota ka bacdi,sida ay yiraahdeen dhiryaqanaddu,cunno qalafsan lama siiyo intii beri ama labo bari ah, si ayan caloosha u joojin,.

Jaleelo ama salamako:

waa geed gaaban oo ka baxa dhulka banaan, sida balliyada nugaaleed, xididiisa yar yar baa rujiyaa ama caleenta, qoraxda baa lagu qalijiyaa oo la tumaa,ka dib caano lo'aan ama ari baa lagu  kariyaa oo la qaboojiyaa,si xididdada gufarkoodu weelka salkiisu ugu ururo oo dureeruhu u miirmo,qofka la qaras bixinayo ayaa markaas la cabsiyaa. 

Kulan:

waa  geed dawooyin badan laga sameeyo,oo yaaq ama canjeel u eg,qodxihiisa moyee,caleenta kulanku waligeed ma engento oo waa abaar ku noole geedku, mulaaxadda cad ee laamaha baa biyo lagu kariyaa,sida jeeladda,ka dibna waa la miraa oo la cabaa,miro sida kuwa bunka  u  eg kase waa wayn ayaa ka baxa geedka kulanka.xagaagii buu mireeyaa kulanka, casaan iyo madow isku dhafan weeye midabka miruhu,kolka ay bislaadaan dhuguc guduudan bay korka uga ekedaan, qolof adag  oo beer saliid leh hoosta uga jiro, sida lawka,bay miruhu gudaha ku leeyihiin, miraha bisil biyo baa lagu kariyaa,sonkor ama malab baa lagu daraa, si loo macaaneeyo dhadhanka dureeraha ay qabowdo baa hadba in yar laga cabaa, si loo socodsiiyo caloosha,beerka iyo kelyahana dheef bay siisaa sida ay sheegeen geeda kari yayaalku.

Murcanyo:

waa geed dherer iyo toos uga baxa dhulka sare, miro yar yar oo guduudan kolka ay bisladaan oo la cuno baa ka baxa murcanyadda xidido casaan xigeen ah oo yar yar buu lee yahay geedku, iyagaana la rujiyaa oo la tumaa, oo dhacaankooda bay ku rafaaqaan, sida bunka, nabarka caalinka ah ama markaas cusub ayaa lagu dhejiyaa raqaaqa murcanyahha, oo loo daayaa qorraxadu ha qalijisee, malaxada iyo dhacaanka ayaa  rafaaqu ka soo nugaa nabarka, waan engejiyaa oo sifeeyaa meesha bukta iyo agagaarkeeda. 

FG: XUQUUQDA QORAALKAAN WAXAA ISKA LEH SOMALI-DOCTORS

WWW.somdoc.com